چند نکته تربیتی در زمینه انحرافات جنسی نوجوانان
چهارشنبه, ۸ خرداد ۱۳۹۲، ۰۲:۲۱ ب.ظ
بنام خالق عشق
نظر به این که یکی از حساسترین و خطیرترین برخوردهای
تربیتی، برخورد و مواجهه با نوجوان مبتلا به یکی از انحرافات جنسی است.لذا
توصیه هایی چند در این زمینه جهت اطلاع خانواده ها و اولیا و مربیان می
نماییم:
انحراف، آلودگی و سقوط است و سیر قهقرایی آدمی به سوی ضدارزشهاست.لذا نوجوان مبتلا به انحراف، در عمق وجود خویش، شرمگین و نادم است و علاوه بر آن که راهی به سوی روشنایی و پاکی می جوید، در صدد کتمان عمل و مخفی نگه داشتن آن است.
بسیار شایسته است که مربیان و اولیا به محض اطلاع از چنین امری، آن را همچون یک راز و یک سرّ تلقی کنند و دایره ی اطلاع را از شخص خود به دیگری گسترش ندهند و این مسئله را یک نوع امانت روحی محسوب نمایند و امانتداری کنند.
گاهی امانتداری نسبت به کلام یا مطلب سرّی از طرف شخص نزد دیگری است که به اختیارخود فرضاً مطلبی را به کسی بگوید و نزدش به امانت بسپارد که به دیگری نگوید و آن را فاش ننماید یا این که قهراً و بدون اختیارطرف باشد؛ مثلاً بدون اختیار،مطلبی سرّی را از دیگری می شوند یا از کسی چیزی می بیند که راضی به افشای آن نیست.دراین صورت هرگاه چیزی را که دیده یا شینده، نقل کند یا فاش سازد، در امانت خیانت کرده است.(1)چنان که در کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)آمده است:
فاش کردن رازی که به تو سپرده شده است، خیانت و غدر است.(2)
لذا رازی که به دل سپرده شد،کتمان آن لازم و افشای آن نارواست:
به پیرمیکده گفتم که چیست راه نجات
بخواست جام می و گفت راز پوشیدن
حافظ
ظاهراً غرض از پیرمیکده پیامبر است و این حدیث که می فرماید:
«من صَمَتَ نجا»
گفت پیغمبر که هر که سرّ نهفت
زود گردد با مراد خویش جفت
دانه چون اندر زمین پنهان شود
سرّ و سرسبزی بستان شود (3)
پس ضروری است برای حفظ شؤون اخلاقی و انسانی نوجوان و همچنین برای جلب اعتماد وی، سر او را کتمان و به دیگران انتقال و بروز ندهیم تنها در یک صورت می توان فرد دیگری مثل همکاران مدرسه یا یکی از اعضای ستاد تربیتی را مطلع نمود که فقط مشکل مورد نظر را بدون ذکر نام و نام خانوادگی دانش آموز مطرح کنیم و از آنها برای حل مسئله یاری جوییم.رعایت این مسئله نه فقط به لحاظ موازین شرعی که مورد رضای خداست ضروری است، بلکه از نقطه نظرتربیتی نیز به منظور حفظ روابط عاطفی مطلوب با نوجوان، امری حیاتی و اصولی است.چه درغیر این صورت نه تنها رعایت موازین شرعی به عمل نیامده است، بلکه اساس روابط اعتمادآمیز و اطمینان بخش فیمابین مربی و نوجوان در هم می ریزد.
در مورد سایر انحرافات رفتاری و کج رفتاریها که به اندازه ی مسایل جنسی، از حساسیت و اهمیت برخوردار نیستند،از قبیل ناسازگاری در محیط مدرسه، گوشه گیری و انزوا، پرخاشگری و خوی تهاجمی و وابستگی عاطفی شدید داشتن، بی تفاوتی درسی و تحصیلی و امثالهم، بهتراست به گونه ای با خانواده، موضوع مطرح شود که باز هم اساس اعتماد نوجوان را در هم نریزد و در مجموع در انتقال مشکل به خانواده، مصلحت بزرگتری از پیامدهای نگفتن آن،وجود داشته باشد و یا این که قبلاً اطمینان حاصل نماییم که اطلاع خانواده از این امر،وضعیت را بدتر از آنچه که هست، نخواهد کرد و پیامدهای رفتاری آنان با نوجوانان قابل کنترل و پیش بینی خواهد بود.
مورد اول مربوط به برخی از اصول و شرایط اجرای حدّ زناست.در اینجا علاوه بر موارد متعددی که از قبیل شهادت شهود و ویژگیهای دیگر، ذکر شده است، ملاک دیگری هم وجود دارد و آن اقرار و اعتراف به عمل می باشد. شخص متهم حتماً باید در چهار نوبت و درچهارمجلس اعتراف و اقرار به گناه کند.این امر نشان دهنده ی اهمیت دادن شارع مقدس به معیارها و موازین انسانی و اخلاقی است.شرط دیگری نیز در این اصول قید شده است که، قاضی حق ندارد متهم را تشجیع به اعتراف کند و در ادامه ی جمله ها به او کمک کند،بلکه باید کاری کند که برای حفظ حیا و حجاب و عفت و طهارت عمومی و جلوگیری از تجری، حتی الامکان گناه به ثبوت نرسد و مکلف است که شبهات را به نفع متهم تعبیر و تفسیر کند و انگار گناه را به متهم تلقین نماید. (4)
درموارد فوق سه نکته ی مهم به چشم می خورد:
1-معمولاً در ارتباط با محرماتی از قبیل زنا، از فرد اقرار گرفته نمی شود، بلکه فرد خود شخصاً اعتراف می نماید و این در برخوردهای تربیتی با نوجوانان حائز اهمیت فراوانی است.
2-قاضی، متهم را نباید به اعتراف و اقرار، تشجیع و تشویق نماید، بلکه بالعکس انکار گناه را به او باید تلقین نمود و شبهات را به نفع متهم تعبیر و تفسیر کرد.
3-فلسفه ی چنین اصلی، مبتنی برحفظ حیا و عفت و طهارت عمومی و جلوگیری از جرأت یافتن متهم برگناه می باشد و این همان مطلب مهمی است که در باب موازین شرعی و اخلاقی به آن اشاره نمودیم.
مورد دوم،به جوانی مربوط می شود که نزد علی (ع)آمد و بیان کرد که: با پسری لواط کرده ام، پاکم کن (یعنی بر من حد جاری کن).حضرت فرمود:به خانه ات برگرد، شاید سودایی در طبعت حرکت کرده باشد (چون به سبب احتمال شبهه، حد ساقط می شود.لذا فرمود شاید حواست حاضر نیست و اقرار از روی کمال و شعور و عقل نیست.)روز دیگر آمد و همان را اقرار کرد و خواهش اجرای حد را تکرار کرد، حضرت همان پاسخ را داد و این مسئله به این صورت چهار بار تکرار شد.در مرتبه ی چهارم، امیرالمؤمنین ناچار به اجرای حد شد، لکن چون وسایل اجرای حد آماده شد و جوان نیزمنقلب و پشیمان شده بود، امیرالمؤمنین از اجرای حد خودداری نمود.(5)
اینک،مطلب دیگری را در جهت استحسان اقرار نگرفتن، نقل می کنیم:
اما گناهانی که خداوند،حد برآنها مقرر داشته مانند زنا، واجب نیست که به آن نزد حاکم شرع اقرار کند تا بر او حد جاری نماید و همان پشیمانی از گناه و عزم برترک آن در آینده و سعی در استغفار کافی است.(6)
لذا مطلبی که از آن می توان استفاده نمود، این است که نباید مربی و یا خانواده و یا هرفرد دیگری بین نوجوان خلافکار و خدای تعالی واسطه شود و اقرار بخواهد،بلکه اگر او را به سوی خداوند و انجام توبه ی واقعی سوق دهد، منظورحاصل است و حقیقت توبه،همان پشیمانی از عمل و تلاش برای ترک آن درآینده است و چنانچه از روحیات و رفتارهای نوجوان دریافتیم که انگیزه ای برای تداوم عمل (خلاف)ندارد و حقیقتاً متنبه شده است، دیگر نیازی به گرفتن اقرار و یا شنیدن اقرار و اعتراف او نیست.بهتر است که او را در جهت بهبود ارتباط با خدا و جبران گذشته ها تشویق و ترغیب نمود تا راه برای بازسازی شخصیت و آینده ی روشن و پرامید وی فراهم گردد.
گاهی بسیار فداکار و ایثارگر جلوه می کند و گاه متمسک و تکرو بوده و خود را در زندگی فردی اش سرگرم می کند.بعضاً دیده می شود که نوجوان در مواردی، بسیاراجتماعی و گروه گرا می شود و در مواردی دیگر، منزوی و گوشه گیر به نظر می آید.از این رو نمی توان شخصیت نوجوان را پدیده ای منعقد و کاملاً منسجم و شکل گرفته تلقی نمود.بلکه، همچون ماده ای سیال و روان می ماند که در قالبها جاری می شود.
مقدمه ی فوق،به این جهت ارائه شد که اگر در موردی نوجوان مبتلا به خودارضایی شد و یا روابط مشکوکی با همکلاس خود برقرار نمود و یا گزارشی مبنی بر انحراف احتمالی اخلاقی در مورد او دریافت گردید، نباید این نمودها را مظاهر صفات پایدار و ثابت شخصیتی تلقی نمود، بلکه معمولاً این کیفیات از حالتی گذرا و مقطعی برخوردارند و در صورتی که با شیوه های صحیح و واقع بینانه با آنها برخورد شود، امکان اصلاح و بهبود در شخصیت آنان زیاد وجود دارد.لذا ضروری است که از هرگونه برچسب زدن به نوجوان در این زمینه ها خودداری شود.حتی در مواردی نوجوان، ممکن است یکی دو بار تحت فشار شدید غریزه جنسی، دست به خودارضایی بزند، در این صورت نمی توان او را با برچسب زدن منفی «منحرف جنسی»محکوم کرد و از خود طرد نمود.این روش برای همیشه روابط سالم و اعتمادآمیز متقابل بین مربی و نوجوان را مختل می سازد.بلکه باید این واقعیت را پذیرفت که لغزشهای سطحی و محدود نوجوان را نباید ذاتی و مرضی دانست و با این برچسب که بر پیشانی فرد زده می شود، نباید امکان بازسازی و آینده ی روشن را از وی دریغ داشت.
بهتر است به خاطر آوریم که نوجوانان بیش از ما بزرگترها در مسیر تند، پرشتاب و لغزنده ی خواهشهای نفسانی قرار دارند و چنانچه برخی از لغزشهایشان را با دیده ی اغماض بنگریم و فرصت ارزنده ی اعتماد بخش را به آنان بدهیم، می توانند خویشتن را آن گونه که باید و شاید بسازند و متحول کنند.
در مورد نوجوان مبتلا به یکی از انحرافات جنسی و یا اخلاقی، غالباً مشاهده می شود که به مجرد اطلاع از این مشکل رفتاری فرد، عموماً قضاوتها در مورد سایر جنبه های رفتاری او حالتی منفی به خود می گیرد و به نوعی «تعمیم نادرست و شتابزده»منجرمی شود که تمامی شخصیت فرد را مورد تهدید قرار می دهد.لذا مربیان و خانواده هایی که با نوجوانان در ارتباط هستند، عنایت کافی به این موضوع داشته باشند که وجود رفتار نامطلوبی در نوجوان، جنبه های مثبت شخصیت وی را نفی نخواهد کرد.بلکه واقع بینی شرط ضروری اتخاذ تدابیر تربیتی نسبت به نوجوان است.
حدیث زیر بیانگر این واقعیت اخلاقی است:
محمد بن فُضیل به حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام عرض کرد:فدایت شوم به من از برادردینی ام چیزی می رسد که زشت است و مردان را خوشایند نیست.پس از آن از برادرم می پرسم که چنین از تو نقل شده است، ولی او منکرمی شود، درحالی که جمعی که مورد اطمینان هستند، به من خبر داده بودند.امام علیه السلام فرمود:ای محمد تکذیب کن چشم و گوشت را از برادرت.یعنی بگو چشم و گوشم اشتباه دیده و شنیده، پس اگر پنجاه نفر چیزی را درباره ی برادرت (برادر دینی)بگویند و او منکر شود، تصدیق برادرت کن و آنها را تکذیب کن.یعنی بگو، امر بر آنها مشتبه شده و فاش مکن چیزی را که به وسیله ی آن، او را زشت و لکه دار و بی آبرو کنی که اگر چنین کنی، از کسانی خواهی بود که خداوند در قرآن مجید فرموده است: کسانی که دوست دارند کار زشت در بین مؤمنین فاش شود، برای ایشان عذاب دردناکی در دنیا و آخرت است.(7)
لذا به مجرد کسب خبر از یک نفر، در باره ی فرد بخصوصی، نباید با دیده ی باور به آن نگریست و پس از آن هم بلافاصله ترتیب اثر داد.بلکه تا زمانی که برای فرد یقین حاصل نشده است، نباید نوجوانی را متهم و محکوم نمود و حیثیت و آبروی او را بر باد داد.
قبل از ارائه روانشناسان،اجمالاً نظر اسلام را در این مورد بیان می داریم:
بدون تردید، چنین تعابیری که حاکی ازعظمت گناه است، متضمن آثار زیانمند و ناگواری است که بر جسم و روان واندیشه ی انسان وارد می شود، علاوه بر آن که ارتباط انسان و خدا را که در بینش اسلامی، اصلیترین رابطه ی موجود در هستی است، مورد تهدید قرار داده و آن را به گسستگی و انقطاع سوق می دهد.ولی با این حال، چون اسلام آیین رحمت و پیامبر آن، «رحمه للعالمین»است، به نوجوان و جوان مبتلا، وعده ی آمرزش و مغفرت داده و علاوه بر آن،
درهای امید ونجات را به روی وی می گشاید و فرد را به سوی زندگی سالم ومتعادل سوق می دهد.
دسته اول:معتقدند که این عمل (کامجویی از خود)، طبیعی بوده و هیچ گونه آثار و عوارض نامطلوبی در بر ندارد و اگر هم عوارض نامطلوبی احتمالاً داشته باشد، در احساس گناهی است که دامنگیر فرد می شود و او را دچار خجلت و شرم می نماید وگرنه معتقدند که عوارض جسمی و روحی دیگری ندارد و باید با احساس گناه مبارزه نمود.
دسته دوم:عقیده ای کاملاً مخالف با دسته اول داشته و معتقدند که این عمل آثار سوئی بر جسم و روان نوجوان می گذارد که به اجمال به نظریات آنان اشاره ای می کنیم:
روان شناسان آمریکایی و غربی، عموماً برآنند که «خودارضایی»عملی طبیعی و عادی است و به حسب شیوع آن دربین نوجوانان، آن را پدیده ای غیرعادی تلقی نمی کنند.
برخی از روان شناسان جامعه ی ما نیز که متأثر از همان نظریات می باشند،این بیان را تأیید می نمایند.
دکتر «سیروس ایزدی»درکتاب «مسایل نوجوانی»می نویسد: (8)
استمنا امری است که تقریباً در مرد و زن از قدیم تاکنون در تمام جوامع علمی و غیرعلمی مورد بحث بوده است.دربیشتر فرهنگها که فرهنگ ما نیز بدون شک شامل آن است درباره ی اثرات زیانبخش این عمل، مطالب بسیاری پذیرفته شده که اساس علمی ندارد.به هرحال در مورد عوارضی که تاکنون به نحوی به استمنا نسبت داده شده است، باید گفت که به هیچ وجه ثابت نشده است.
ایشان در ادامه ی مطلب چنین اظهار می دارد:
لازم است اولیای مدرسه و به طورکلی کسانی که با نوجوانان سروکار دارند، در قبال این مشکل، آنها را با واقعیتهای علمی مربوط به آن آشنا نمایند و ذهن آنها را ازبرخی معتقدات و اظهارات اغراق آمیز، پاک کنند و درعین حال به نوجوانان توضیح دهند که اگر زیاد از حد انجام شود و یا با وجود در دسترس بودن جنس مخالف باز هم به آن اقدام شود،جنبه ی غیرعادی دارد.
دکتر «ابراهیم جعفر کرمانی»در کتاب «نوجوانی» می نویسد: (9)
حقیقت علمی امروزه،حاکی براین است که عمل استمنا عملی است بی ضرر و جزو عوامل طبیعی رشد شمرده می شود.از نظر بیولوژی، تجربه جدیدی برای نوجوان می باشد که به حقیقت وجود خود پی ببرد و از نظر روانی یک تأکیدی برآن است که «هیجان اختگی»که درابتدای این فصل گفته شده، به وقوع نپیوندد.
نوجوان باید آگاه باشد که استمنا سبب پیدایش ناراحتی جسمی و روحی نمی گردد و درحقیقت عملی است که فشارهای جسمی و روحی را تسکین می دهد و این مقدمه ای است برای تکامل جنسی و ارتباط قانونی وشرعی بین مرد و زن در آینده.
«بلر»و «جونز»در کتاب «روانشناسی نوجوانی»معتقدند: (10)
در سالهای اخیر، نگرش پزشکی و روانی متفقاً این است که استمنا در نفس عمل به هیچ وجه متضمن خطر و زیان نیست بلکه ممکن است چنان توجه نوجوان را به خود معطوف دارد که موجب کاهش فعالیتهای درسی و سایر مسئولیتهای اجتماعی او گردد.
«هادفیلد»در کتاب «روانشناسی کودک و بالغ» پس از بررسی جنبه های روانی و جسمانی این عمل، می نویسد:(11)
به طورکلی باید گفت، خطر استمنا روانی است و هیچ گونه اثر سوء جسمانی ندارد.آنگونه که ملاحظه می شود این دسته از صاحبنظران برآنند که:
1-استمنا عواقب سوء جسمی در بر ندارد.
2-احتمالاً اثر نامطلوب آن در بُعد روانی به صورت احساس گناه متجلی می شود.
3-احساس گناه را باید از وجود فرد ریشه کن نمود.
4-استمنا را زمانی غیرعادی می دانند که به صورت افراطی درآید و با وجود دسترسی به جنس مخالف انجام گیرد.
«احساس گناه»نیز به طور مطلق، مذموم نیست.بلکه تا حدی که منجر به ترک عمل و جبران نارساییها شود، لازم و ضروری است.لکن نه آن گونه که روان شناسان یاد شده برآنند که احساس گناه را به طور کامل نفی می کنند و نه آن اندازه به احساس گناه میدان عمل داد تا جرأت بازگشت به خدا و بازگشت به زندگی سالم و متعادل را از فرد اخذ کند.بلکه از احساس گناه باید نیروی محرکه ای برای گامهای بلند و جهش به سوی آینده به وجود آورد.
دسته ی دوم روان شناسان و صاحبنظران، آنهایی هستند که با واقع بینی به این مسئله نگریسته و آن را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده اند:
«کانت»معتقد است:
هیچ چیز به اندازه ی کام گرفتن از خود، ذهن و جسم را ضعیف نمی کند و این نوع شهوترانی به کلی با طبیعت آدمی مغایر است.اما این موضوع نباید از جوان پنهان بماند.باید آن را با همه ی زشتی اش پیش روی وی قرار داده، بگوییم که بدین طریق از تولید مثل خواهد افتاد و یادآور شویم که این عادت زشت بیش از هر چیز دیگری قدرت جسمی اش را تباه خواهد کرد، با این کار سبب پیری زودرس خویش خواهد شد، عقلش واقعاً ضعیف خواهد شد و غیره و غیره.(12)
«موریس دبس»در این مورد می نویسد:
سابق بر این، گمان می کردند که این انحرافات جنسی، یک امر غیرقابل جبران و بسیار خطرناک است و تقصیر تمام حوادث عصبی را به گردن آن می گذاشتند.امروزه غالب اطبا به این موضوع اهمیت زیاد نمی دهند.در هر صورت جلق زدن (استمنا)عمل قبیحی است.این کار جوان را بسیار خسته می کند ودر طبایع حساس تولید وسواس و تردید عجیبی می نماید به طوری که همواره خجل و شرمسار هستند.(13)
متفکردیگری به نام «سیلوانوس استال»معتقد است:
این کار(استمنا)آشفتگی و شوریدگی حال را سبب می شود و اگر تکرار گردد، نتایجی محنت انگیز در پی دارد.استمنا، هوش را ناتوان و خوی را پست و نیروهای پیکر را نابود سازد و آن را باید نه تنها گناه به خدا بلکه بی حرمتی به آنچه درعالم بشریت پاک و نیک است، به شمار آورد.این کار زشت اگر به درازا انجامد، برای بدبختی که بدان دست یازد، همه راههای به دست آوردن خوشبختی را تباه و ویران سازد.(14)
«کینزی»یکی از محققانی است که سالیان دراز به تحقیق درباره ی مسایل جنسی نوجوانان و جوانان پرداخته است، می نویسد:(15)
مشکل است تصور شود که چیزی از این (استمنا)بتواند به طور مداوم به شخصیت فرد لطمه زند.
و در مورد زنان مبتلا به خودارضایی می نویسد:
«نصف آنها به خلجانهای روانی منبعث از پشیمانی و ندامت مبتلا می شوند و در این میان عده ای فقط یک تا دو سال، ناراحت می گردند.درحالی که عده ی بیشتری در حدود شش سال و نیم دچار این گونه اضطرابات خواهند بود.» (16)
به عقیده ی کینزی،هیچ نوع فعالیت جنسی دیگر مثل استمنا، موجب ناراحتی و نگرانی خاطر زنان را فراهم نمی سازد.
«کوچتکف»و «لاپیک»دو تن از روان شناسان روسی می نویسند:
تمایلات جنسی پیش از موقع،جوان را از تحصیل و استراحت کلی نشاط بخش منحرف می کند و دراشخاص بی اطلاع و بی تجربه، سبب رنج روحی عمیقی می شود.(17)
آنها همچنین در پاسخ آن عده که می گویند:اگر نوجوانان، از طریق استمنا و یا روشهای دیگر، به ارضای جنسی خویش نپردازند، دچار ناراحتیهای روحی می شوند، این چینن اظهار نظر می نمایند:
طبق عقیده ی متخصصان معروف و مقبول همگان (متخصصان فیزیولوژی، بیولوژی و پزشکان بیماریهای روانی و متخصصان اعصاب و امور جنسی و بیماریهای آمیزشی)اجتناب از ارضای تمایلات جنسی تا دوره ی روابط زناشویی،مطلقاً ضرری ندارد.(18)
برخی از متخصصان امورجنسی نیز می نویسند:
این عمل (استمنا)مبتلایان را به ضعف قوای شهوانی دچار می کند، جبون و بی حال بارمی آورد، شهامت و درستی از آنان سلب می شود.چه بسا اشخاصی هستند که درعنفوان جوانی دچار ضعف قوای روحی و جسمی به صورت مفرط می شوند.این عمل غیرطبیعی جنسی از لحاظ روابط نزدیکی که با حواس پنجگانه دارد،در درجه ی اول در چشم و گوش اثر می گذارد، علاوه بر اینها، تحلیل رفتن قوای جسمانی و روحانی، کم شدن خون، پریدگی رنگ، نقصان قوای حافظه، لاغری، ضعف و سستی زیاده از حد، بی اشتهایی، کج خلقی، عصبانیت دَوَران سر و آفتهای دیگر، مشکلاتی است که گریبانگیر مبتلایان به آن خواهد شد.(19)
با بررسی نظریات فوق باید اظهار نمود که:
برخی از روان شناسان، آسیب استمنا را روانی می دانند نه جسمی. (20)اگرصرفاً خطر آن را روانی بدانیم، باید بپذیریم که عوارض احتمالی آن از قبیل احساس گناه،درخود فرو رفتن عاطفی (اوتیسم)، (21)انزوا، شرم و خجلت افراطی گریبانگیر نوجوان ویا فرد مبتلا خواهد گردید.زیرا به خود مشغول شدن،مستلزم بریدن از دیگران و قطع ارتباطهای اجتماعی است.
از سوی دیگر به لحاظ وجود رابطه مستقیم بدن و روان که در اختلالات پسیکوسوماتیک (22)(روان ـ تنی)مورد بحث واقع می شود، آثار روانی استمنا، پیامدهای نامطلوب جسمی را به دنبال دارد.
خانم دکتر بیرجندی،پس از بحث پیرامون علل مولد امراض پسیکوسوماتیک، در این زمینه می نویسد:(23)
در کسی که احساس گناه به علت استمنا دارد، ممکن است علایم دستگاه ادراری و تناسلی بروز کند.
/خ راسخون/نویسنده:محمد رضا شرفی
1-کتمان سرّ
انحراف، آلودگی و سقوط است و سیر قهقرایی آدمی به سوی ضدارزشهاست.لذا نوجوان مبتلا به انحراف، در عمق وجود خویش، شرمگین و نادم است و علاوه بر آن که راهی به سوی روشنایی و پاکی می جوید، در صدد کتمان عمل و مخفی نگه داشتن آن است.
بسیار شایسته است که مربیان و اولیا به محض اطلاع از چنین امری، آن را همچون یک راز و یک سرّ تلقی کنند و دایره ی اطلاع را از شخص خود به دیگری گسترش ندهند و این مسئله را یک نوع امانت روحی محسوب نمایند و امانتداری کنند.
گاهی امانتداری نسبت به کلام یا مطلب سرّی از طرف شخص نزد دیگری است که به اختیارخود فرضاً مطلبی را به کسی بگوید و نزدش به امانت بسپارد که به دیگری نگوید و آن را فاش ننماید یا این که قهراً و بدون اختیارطرف باشد؛ مثلاً بدون اختیار،مطلبی سرّی را از دیگری می شوند یا از کسی چیزی می بیند که راضی به افشای آن نیست.دراین صورت هرگاه چیزی را که دیده یا شینده، نقل کند یا فاش سازد، در امانت خیانت کرده است.(1)چنان که در کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)آمده است:
فاش کردن رازی که به تو سپرده شده است، خیانت و غدر است.(2)
لذا رازی که به دل سپرده شد،کتمان آن لازم و افشای آن نارواست:
به پیرمیکده گفتم که چیست راه نجات
بخواست جام می و گفت راز پوشیدن
حافظ
ظاهراً غرض از پیرمیکده پیامبر است و این حدیث که می فرماید:
«من صَمَتَ نجا»
گفت پیغمبر که هر که سرّ نهفت
زود گردد با مراد خویش جفت
دانه چون اندر زمین پنهان شود
سرّ و سرسبزی بستان شود (3)
پس ضروری است برای حفظ شؤون اخلاقی و انسانی نوجوان و همچنین برای جلب اعتماد وی، سر او را کتمان و به دیگران انتقال و بروز ندهیم تنها در یک صورت می توان فرد دیگری مثل همکاران مدرسه یا یکی از اعضای ستاد تربیتی را مطلع نمود که فقط مشکل مورد نظر را بدون ذکر نام و نام خانوادگی دانش آموز مطرح کنیم و از آنها برای حل مسئله یاری جوییم.رعایت این مسئله نه فقط به لحاظ موازین شرعی که مورد رضای خداست ضروری است، بلکه از نقطه نظرتربیتی نیز به منظور حفظ روابط عاطفی مطلوب با نوجوان، امری حیاتی و اصولی است.چه درغیر این صورت نه تنها رعایت موازین شرعی به عمل نیامده است، بلکه اساس روابط اعتمادآمیز و اطمینان بخش فیمابین مربی و نوجوان در هم می ریزد.
در مورد سایر انحرافات رفتاری و کج رفتاریها که به اندازه ی مسایل جنسی، از حساسیت و اهمیت برخوردار نیستند،از قبیل ناسازگاری در محیط مدرسه، گوشه گیری و انزوا، پرخاشگری و خوی تهاجمی و وابستگی عاطفی شدید داشتن، بی تفاوتی درسی و تحصیلی و امثالهم، بهتراست به گونه ای با خانواده، موضوع مطرح شود که باز هم اساس اعتماد نوجوان را در هم نریزد و در مجموع در انتقال مشکل به خانواده، مصلحت بزرگتری از پیامدهای نگفتن آن،وجود داشته باشد و یا این که قبلاً اطمینان حاصل نماییم که اطلاع خانواده از این امر،وضعیت را بدتر از آنچه که هست، نخواهد کرد و پیامدهای رفتاری آنان با نوجوانان قابل کنترل و پیش بینی خواهد بود.
2-اقرار نگرفتن
مورد اول مربوط به برخی از اصول و شرایط اجرای حدّ زناست.در اینجا علاوه بر موارد متعددی که از قبیل شهادت شهود و ویژگیهای دیگر، ذکر شده است، ملاک دیگری هم وجود دارد و آن اقرار و اعتراف به عمل می باشد. شخص متهم حتماً باید در چهار نوبت و درچهارمجلس اعتراف و اقرار به گناه کند.این امر نشان دهنده ی اهمیت دادن شارع مقدس به معیارها و موازین انسانی و اخلاقی است.شرط دیگری نیز در این اصول قید شده است که، قاضی حق ندارد متهم را تشجیع به اعتراف کند و در ادامه ی جمله ها به او کمک کند،بلکه باید کاری کند که برای حفظ حیا و حجاب و عفت و طهارت عمومی و جلوگیری از تجری، حتی الامکان گناه به ثبوت نرسد و مکلف است که شبهات را به نفع متهم تعبیر و تفسیر کند و انگار گناه را به متهم تلقین نماید. (4)
درموارد فوق سه نکته ی مهم به چشم می خورد:
1-معمولاً در ارتباط با محرماتی از قبیل زنا، از فرد اقرار گرفته نمی شود، بلکه فرد خود شخصاً اعتراف می نماید و این در برخوردهای تربیتی با نوجوانان حائز اهمیت فراوانی است.
2-قاضی، متهم را نباید به اعتراف و اقرار، تشجیع و تشویق نماید، بلکه بالعکس انکار گناه را به او باید تلقین نمود و شبهات را به نفع متهم تعبیر و تفسیر کرد.
3-فلسفه ی چنین اصلی، مبتنی برحفظ حیا و عفت و طهارت عمومی و جلوگیری از جرأت یافتن متهم برگناه می باشد و این همان مطلب مهمی است که در باب موازین شرعی و اخلاقی به آن اشاره نمودیم.
مورد دوم،به جوانی مربوط می شود که نزد علی (ع)آمد و بیان کرد که: با پسری لواط کرده ام، پاکم کن (یعنی بر من حد جاری کن).حضرت فرمود:به خانه ات برگرد، شاید سودایی در طبعت حرکت کرده باشد (چون به سبب احتمال شبهه، حد ساقط می شود.لذا فرمود شاید حواست حاضر نیست و اقرار از روی کمال و شعور و عقل نیست.)روز دیگر آمد و همان را اقرار کرد و خواهش اجرای حد را تکرار کرد، حضرت همان پاسخ را داد و این مسئله به این صورت چهار بار تکرار شد.در مرتبه ی چهارم، امیرالمؤمنین ناچار به اجرای حد شد، لکن چون وسایل اجرای حد آماده شد و جوان نیزمنقلب و پشیمان شده بود، امیرالمؤمنین از اجرای حد خودداری نمود.(5)
اینک،مطلب دیگری را در جهت استحسان اقرار نگرفتن، نقل می کنیم:
اما گناهانی که خداوند،حد برآنها مقرر داشته مانند زنا، واجب نیست که به آن نزد حاکم شرع اقرار کند تا بر او حد جاری نماید و همان پشیمانی از گناه و عزم برترک آن در آینده و سعی در استغفار کافی است.(6)
لذا مطلبی که از آن می توان استفاده نمود، این است که نباید مربی و یا خانواده و یا هرفرد دیگری بین نوجوان خلافکار و خدای تعالی واسطه شود و اقرار بخواهد،بلکه اگر او را به سوی خداوند و انجام توبه ی واقعی سوق دهد، منظورحاصل است و حقیقت توبه،همان پشیمانی از عمل و تلاش برای ترک آن درآینده است و چنانچه از روحیات و رفتارهای نوجوان دریافتیم که انگیزه ای برای تداوم عمل (خلاف)ندارد و حقیقتاً متنبه شده است، دیگر نیازی به گرفتن اقرار و یا شنیدن اقرار و اعتراف او نیست.بهتر است که او را در جهت بهبود ارتباط با خدا و جبران گذشته ها تشویق و ترغیب نمود تا راه برای بازسازی شخصیت و آینده ی روشن و پرامید وی فراهم گردد.
3-پرهیز از برچسب زدن
گاهی بسیار فداکار و ایثارگر جلوه می کند و گاه متمسک و تکرو بوده و خود را در زندگی فردی اش سرگرم می کند.بعضاً دیده می شود که نوجوان در مواردی، بسیاراجتماعی و گروه گرا می شود و در مواردی دیگر، منزوی و گوشه گیر به نظر می آید.از این رو نمی توان شخصیت نوجوان را پدیده ای منعقد و کاملاً منسجم و شکل گرفته تلقی نمود.بلکه، همچون ماده ای سیال و روان می ماند که در قالبها جاری می شود.
مقدمه ی فوق،به این جهت ارائه شد که اگر در موردی نوجوان مبتلا به خودارضایی شد و یا روابط مشکوکی با همکلاس خود برقرار نمود و یا گزارشی مبنی بر انحراف احتمالی اخلاقی در مورد او دریافت گردید، نباید این نمودها را مظاهر صفات پایدار و ثابت شخصیتی تلقی نمود، بلکه معمولاً این کیفیات از حالتی گذرا و مقطعی برخوردارند و در صورتی که با شیوه های صحیح و واقع بینانه با آنها برخورد شود، امکان اصلاح و بهبود در شخصیت آنان زیاد وجود دارد.لذا ضروری است که از هرگونه برچسب زدن به نوجوان در این زمینه ها خودداری شود.حتی در مواردی نوجوان، ممکن است یکی دو بار تحت فشار شدید غریزه جنسی، دست به خودارضایی بزند، در این صورت نمی توان او را با برچسب زدن منفی «منحرف جنسی»محکوم کرد و از خود طرد نمود.این روش برای همیشه روابط سالم و اعتمادآمیز متقابل بین مربی و نوجوان را مختل می سازد.بلکه باید این واقعیت را پذیرفت که لغزشهای سطحی و محدود نوجوان را نباید ذاتی و مرضی دانست و با این برچسب که بر پیشانی فرد زده می شود، نباید امکان بازسازی و آینده ی روشن را از وی دریغ داشت.
بهتر است به خاطر آوریم که نوجوانان بیش از ما بزرگترها در مسیر تند، پرشتاب و لغزنده ی خواهشهای نفسانی قرار دارند و چنانچه برخی از لغزشهایشان را با دیده ی اغماض بنگریم و فرصت ارزنده ی اعتماد بخش را به آنان بدهیم، می توانند خویشتن را آن گونه که باید و شاید بسازند و متحول کنند.
4-نهی از تعمیم
در مورد نوجوان مبتلا به یکی از انحرافات جنسی و یا اخلاقی، غالباً مشاهده می شود که به مجرد اطلاع از این مشکل رفتاری فرد، عموماً قضاوتها در مورد سایر جنبه های رفتاری او حالتی منفی به خود می گیرد و به نوعی «تعمیم نادرست و شتابزده»منجرمی شود که تمامی شخصیت فرد را مورد تهدید قرار می دهد.لذا مربیان و خانواده هایی که با نوجوانان در ارتباط هستند، عنایت کافی به این موضوع داشته باشند که وجود رفتار نامطلوبی در نوجوان، جنبه های مثبت شخصیت وی را نفی نخواهد کرد.بلکه واقع بینی شرط ضروری اتخاذ تدابیر تربیتی نسبت به نوجوان است.
5-حمل برصحت نمودن
حدیث زیر بیانگر این واقعیت اخلاقی است:
محمد بن فُضیل به حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام عرض کرد:فدایت شوم به من از برادردینی ام چیزی می رسد که زشت است و مردان را خوشایند نیست.پس از آن از برادرم می پرسم که چنین از تو نقل شده است، ولی او منکرمی شود، درحالی که جمعی که مورد اطمینان هستند، به من خبر داده بودند.امام علیه السلام فرمود:ای محمد تکذیب کن چشم و گوشت را از برادرت.یعنی بگو چشم و گوشم اشتباه دیده و شنیده، پس اگر پنجاه نفر چیزی را درباره ی برادرت (برادر دینی)بگویند و او منکر شود، تصدیق برادرت کن و آنها را تکذیب کن.یعنی بگو، امر بر آنها مشتبه شده و فاش مکن چیزی را که به وسیله ی آن، او را زشت و لکه دار و بی آبرو کنی که اگر چنین کنی، از کسانی خواهی بود که خداوند در قرآن مجید فرموده است: کسانی که دوست دارند کار زشت در بین مؤمنین فاش شود، برای ایشان عذاب دردناکی در دنیا و آخرت است.(7)
لذا به مجرد کسب خبر از یک نفر، در باره ی فرد بخصوصی، نباید با دیده ی باور به آن نگریست و پس از آن هم بلافاصله ترتیب اثر داد.بلکه تا زمانی که برای فرد یقین حاصل نشده است، نباید نوجوانی را متهم و محکوم نمود و حیثیت و آبروی او را بر باد داد.
مروری کوتاه برنظریات تنی چند از روان شناسان در باب خودارضایی
قبل از ارائه روانشناسان،اجمالاً نظر اسلام را در این مورد بیان می داریم:
خودارضایی از دیدگاه اسلام
بدون تردید، چنین تعابیری که حاکی ازعظمت گناه است، متضمن آثار زیانمند و ناگواری است که بر جسم و روان واندیشه ی انسان وارد می شود، علاوه بر آن که ارتباط انسان و خدا را که در بینش اسلامی، اصلیترین رابطه ی موجود در هستی است، مورد تهدید قرار داده و آن را به گسستگی و انقطاع سوق می دهد.ولی با این حال، چون اسلام آیین رحمت و پیامبر آن، «رحمه للعالمین»است، به نوجوان و جوان مبتلا، وعده ی آمرزش و مغفرت داده و علاوه بر آن،
درهای امید ونجات را به روی وی می گشاید و فرد را به سوی زندگی سالم ومتعادل سوق می دهد.
خودارضایی ازدیدگاه روان شناسان
دسته اول:معتقدند که این عمل (کامجویی از خود)، طبیعی بوده و هیچ گونه آثار و عوارض نامطلوبی در بر ندارد و اگر هم عوارض نامطلوبی احتمالاً داشته باشد، در احساس گناهی است که دامنگیر فرد می شود و او را دچار خجلت و شرم می نماید وگرنه معتقدند که عوارض جسمی و روحی دیگری ندارد و باید با احساس گناه مبارزه نمود.
دسته دوم:عقیده ای کاملاً مخالف با دسته اول داشته و معتقدند که این عمل آثار سوئی بر جسم و روان نوجوان می گذارد که به اجمال به نظریات آنان اشاره ای می کنیم:
روان شناسان آمریکایی و غربی، عموماً برآنند که «خودارضایی»عملی طبیعی و عادی است و به حسب شیوع آن دربین نوجوانان، آن را پدیده ای غیرعادی تلقی نمی کنند.
برخی از روان شناسان جامعه ی ما نیز که متأثر از همان نظریات می باشند،این بیان را تأیید می نمایند.
دکتر «سیروس ایزدی»درکتاب «مسایل نوجوانی»می نویسد: (8)
استمنا امری است که تقریباً در مرد و زن از قدیم تاکنون در تمام جوامع علمی و غیرعلمی مورد بحث بوده است.دربیشتر فرهنگها که فرهنگ ما نیز بدون شک شامل آن است درباره ی اثرات زیانبخش این عمل، مطالب بسیاری پذیرفته شده که اساس علمی ندارد.به هرحال در مورد عوارضی که تاکنون به نحوی به استمنا نسبت داده شده است، باید گفت که به هیچ وجه ثابت نشده است.
ایشان در ادامه ی مطلب چنین اظهار می دارد:
لازم است اولیای مدرسه و به طورکلی کسانی که با نوجوانان سروکار دارند، در قبال این مشکل، آنها را با واقعیتهای علمی مربوط به آن آشنا نمایند و ذهن آنها را ازبرخی معتقدات و اظهارات اغراق آمیز، پاک کنند و درعین حال به نوجوانان توضیح دهند که اگر زیاد از حد انجام شود و یا با وجود در دسترس بودن جنس مخالف باز هم به آن اقدام شود،جنبه ی غیرعادی دارد.
دکتر «ابراهیم جعفر کرمانی»در کتاب «نوجوانی» می نویسد: (9)
حقیقت علمی امروزه،حاکی براین است که عمل استمنا عملی است بی ضرر و جزو عوامل طبیعی رشد شمرده می شود.از نظر بیولوژی، تجربه جدیدی برای نوجوان می باشد که به حقیقت وجود خود پی ببرد و از نظر روانی یک تأکیدی برآن است که «هیجان اختگی»که درابتدای این فصل گفته شده، به وقوع نپیوندد.
نوجوان باید آگاه باشد که استمنا سبب پیدایش ناراحتی جسمی و روحی نمی گردد و درحقیقت عملی است که فشارهای جسمی و روحی را تسکین می دهد و این مقدمه ای است برای تکامل جنسی و ارتباط قانونی وشرعی بین مرد و زن در آینده.
«بلر»و «جونز»در کتاب «روانشناسی نوجوانی»معتقدند: (10)
در سالهای اخیر، نگرش پزشکی و روانی متفقاً این است که استمنا در نفس عمل به هیچ وجه متضمن خطر و زیان نیست بلکه ممکن است چنان توجه نوجوان را به خود معطوف دارد که موجب کاهش فعالیتهای درسی و سایر مسئولیتهای اجتماعی او گردد.
«هادفیلد»در کتاب «روانشناسی کودک و بالغ» پس از بررسی جنبه های روانی و جسمانی این عمل، می نویسد:(11)
به طورکلی باید گفت، خطر استمنا روانی است و هیچ گونه اثر سوء جسمانی ندارد.آنگونه که ملاحظه می شود این دسته از صاحبنظران برآنند که:
1-استمنا عواقب سوء جسمی در بر ندارد.
2-احتمالاً اثر نامطلوب آن در بُعد روانی به صورت احساس گناه متجلی می شود.
3-احساس گناه را باید از وجود فرد ریشه کن نمود.
4-استمنا را زمانی غیرعادی می دانند که به صورت افراطی درآید و با وجود دسترسی به جنس مخالف انجام گیرد.
«احساس گناه»نیز به طور مطلق، مذموم نیست.بلکه تا حدی که منجر به ترک عمل و جبران نارساییها شود، لازم و ضروری است.لکن نه آن گونه که روان شناسان یاد شده برآنند که احساس گناه را به طور کامل نفی می کنند و نه آن اندازه به احساس گناه میدان عمل داد تا جرأت بازگشت به خدا و بازگشت به زندگی سالم و متعادل را از فرد اخذ کند.بلکه از احساس گناه باید نیروی محرکه ای برای گامهای بلند و جهش به سوی آینده به وجود آورد.
دسته ی دوم روان شناسان و صاحبنظران، آنهایی هستند که با واقع بینی به این مسئله نگریسته و آن را از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده اند:
«کانت»معتقد است:
هیچ چیز به اندازه ی کام گرفتن از خود، ذهن و جسم را ضعیف نمی کند و این نوع شهوترانی به کلی با طبیعت آدمی مغایر است.اما این موضوع نباید از جوان پنهان بماند.باید آن را با همه ی زشتی اش پیش روی وی قرار داده، بگوییم که بدین طریق از تولید مثل خواهد افتاد و یادآور شویم که این عادت زشت بیش از هر چیز دیگری قدرت جسمی اش را تباه خواهد کرد، با این کار سبب پیری زودرس خویش خواهد شد، عقلش واقعاً ضعیف خواهد شد و غیره و غیره.(12)
«موریس دبس»در این مورد می نویسد:
سابق بر این، گمان می کردند که این انحرافات جنسی، یک امر غیرقابل جبران و بسیار خطرناک است و تقصیر تمام حوادث عصبی را به گردن آن می گذاشتند.امروزه غالب اطبا به این موضوع اهمیت زیاد نمی دهند.در هر صورت جلق زدن (استمنا)عمل قبیحی است.این کار جوان را بسیار خسته می کند ودر طبایع حساس تولید وسواس و تردید عجیبی می نماید به طوری که همواره خجل و شرمسار هستند.(13)
متفکردیگری به نام «سیلوانوس استال»معتقد است:
این کار(استمنا)آشفتگی و شوریدگی حال را سبب می شود و اگر تکرار گردد، نتایجی محنت انگیز در پی دارد.استمنا، هوش را ناتوان و خوی را پست و نیروهای پیکر را نابود سازد و آن را باید نه تنها گناه به خدا بلکه بی حرمتی به آنچه درعالم بشریت پاک و نیک است، به شمار آورد.این کار زشت اگر به درازا انجامد، برای بدبختی که بدان دست یازد، همه راههای به دست آوردن خوشبختی را تباه و ویران سازد.(14)
«کینزی»یکی از محققانی است که سالیان دراز به تحقیق درباره ی مسایل جنسی نوجوانان و جوانان پرداخته است، می نویسد:(15)
مشکل است تصور شود که چیزی از این (استمنا)بتواند به طور مداوم به شخصیت فرد لطمه زند.
و در مورد زنان مبتلا به خودارضایی می نویسد:
«نصف آنها به خلجانهای روانی منبعث از پشیمانی و ندامت مبتلا می شوند و در این میان عده ای فقط یک تا دو سال، ناراحت می گردند.درحالی که عده ی بیشتری در حدود شش سال و نیم دچار این گونه اضطرابات خواهند بود.» (16)
به عقیده ی کینزی،هیچ نوع فعالیت جنسی دیگر مثل استمنا، موجب ناراحتی و نگرانی خاطر زنان را فراهم نمی سازد.
«کوچتکف»و «لاپیک»دو تن از روان شناسان روسی می نویسند:
تمایلات جنسی پیش از موقع،جوان را از تحصیل و استراحت کلی نشاط بخش منحرف می کند و دراشخاص بی اطلاع و بی تجربه، سبب رنج روحی عمیقی می شود.(17)
آنها همچنین در پاسخ آن عده که می گویند:اگر نوجوانان، از طریق استمنا و یا روشهای دیگر، به ارضای جنسی خویش نپردازند، دچار ناراحتیهای روحی می شوند، این چینن اظهار نظر می نمایند:
طبق عقیده ی متخصصان معروف و مقبول همگان (متخصصان فیزیولوژی، بیولوژی و پزشکان بیماریهای روانی و متخصصان اعصاب و امور جنسی و بیماریهای آمیزشی)اجتناب از ارضای تمایلات جنسی تا دوره ی روابط زناشویی،مطلقاً ضرری ندارد.(18)
برخی از متخصصان امورجنسی نیز می نویسند:
این عمل (استمنا)مبتلایان را به ضعف قوای شهوانی دچار می کند، جبون و بی حال بارمی آورد، شهامت و درستی از آنان سلب می شود.چه بسا اشخاصی هستند که درعنفوان جوانی دچار ضعف قوای روحی و جسمی به صورت مفرط می شوند.این عمل غیرطبیعی جنسی از لحاظ روابط نزدیکی که با حواس پنجگانه دارد،در درجه ی اول در چشم و گوش اثر می گذارد، علاوه بر اینها، تحلیل رفتن قوای جسمانی و روحانی، کم شدن خون، پریدگی رنگ، نقصان قوای حافظه، لاغری، ضعف و سستی زیاده از حد، بی اشتهایی، کج خلقی، عصبانیت دَوَران سر و آفتهای دیگر، مشکلاتی است که گریبانگیر مبتلایان به آن خواهد شد.(19)
با بررسی نظریات فوق باید اظهار نمود که:
برخی از روان شناسان، آسیب استمنا را روانی می دانند نه جسمی. (20)اگرصرفاً خطر آن را روانی بدانیم، باید بپذیریم که عوارض احتمالی آن از قبیل احساس گناه،درخود فرو رفتن عاطفی (اوتیسم)، (21)انزوا، شرم و خجلت افراطی گریبانگیر نوجوان ویا فرد مبتلا خواهد گردید.زیرا به خود مشغول شدن،مستلزم بریدن از دیگران و قطع ارتباطهای اجتماعی است.
از سوی دیگر به لحاظ وجود رابطه مستقیم بدن و روان که در اختلالات پسیکوسوماتیک (22)(روان ـ تنی)مورد بحث واقع می شود، آثار روانی استمنا، پیامدهای نامطلوب جسمی را به دنبال دارد.
خانم دکتر بیرجندی،پس از بحث پیرامون علل مولد امراض پسیکوسوماتیک، در این زمینه می نویسد:(23)
در کسی که احساس گناه به علت استمنا دارد، ممکن است علایم دستگاه ادراری و تناسلی بروز کند.
پی نوشت ها:
1-گناهان کبیره، جلد1، ص 450.
2-غررالحکم و دررالحکم.
3-مولوی
4-گناهان کبیره، جلد1، صص 330 و 331.
5-همان منبع، ص 358.
6-همان منبع، جلد2، ص 579 و 580.
7-همان منبع، جلد2، ص 422 و 423.
8-مسایل نوجوانی؛دکتر سیروس ایزدی، ص 24.
9-نوجوانی؛ دکترابراهیم جعفر کرمانی، ص 30.
10-روانشناسی نوجوانی؛ بلر و جونز، ترجمه ی رضا شاپوریان، ص 102.
11-روانشناسی کودک و بالغ، ص 326.
12-تعلیم و تربیت؛ کانت، ترجمه دکتر شکوهی، ص 78.
13-بلوغ، ص 63.
14-آنچه که یک جوان باید بداند؟، ص 41.
15-روانشناسی نوجوانی، ص 102.
16-همان منبع، ص 102.
17-روانشناسی و تربیت جنسی، کوچتکف و لاپیک، ترجمه محمد تقی زاده، ص 196.
18-همان منبع، ص 230.
19-ناتوانیهای جنسی؛ دکتر استون و جمعی دیگر از نویسندگان، صص 48و49.
20-همان منبع، ص 326.
21-Autism
22-psychosmatic
23-روانشناسی مرضی (رفتار غیرعادی)؛ دکتر پروین بیرجندی، ص 235.
/خ راسخون/نویسنده:محمد رضا شرفی
۹۲/۰۳/۰۸