زن در روایات حضرت عبدالعظیم حسنى(علیه السلام)ـ4ربیع الثانی سالروز تولد حضرت

بنام خالق عشق

 

در روایتهاى منقول از حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) دو روایت مربوط به زنان به چشم مى‏ خورد، این نوشتار بر آن است تا تحلیلى سندى و متنى از این دو حدیث به‏ دست دهد:

روایت یکم؛ حدیث معراج

حدّثنا علی بن عبداللّه الورّاق قال: حدّثنا محمّد بن أبی عبداللّه الکوفی،عن سهل بن زیاد ال‏آدمی،عن عبدالعظیم ابن عبداللّه الحسنی، عن محمّد بن علی الرضا،عن أبیه الرضا، عن أبیه موسى بن جعفر، عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علی، عن أبیه علی بن الحسین، عن أبیه الحسین بن علی، عن أبیه أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب(علیه السلام) قال: دخلت أنا وفاطمة على رسول اللّه(صلی الله علیه وآله)، فوجدته یبکی بکاءاً شدیداً، فقلت: فداک أبی واُمّی یا رسول اللّه ! ما الذی أبکاک؟ فقال: یا علی، لیلة اُسری بی إلى السماء رأیت نساء من اُمّتی فی عذاب شدید، فأنکرت شأنهنّ فبکیت لما رأیت من شدّة عذابهنّ.
ورأیت امرأة معلّقة بشعرها، یغلی دماغ رأسها.
ورأیت امرأة معلّقة بلسانها، والحمیم یُصَبُّ فی حلقها.
ورأیت امرأة معلّقة بثدییها.
ورأیت امرأة تأکل لحم جسدها، والنّار توقد من تحتها.
ورأیت امرأة قد شُدَّ رجلاها إلى یدیها، وقد سُلَّّطَ علیها الحیّات والعقارب.
ورأیت امرأة صمّاء عمیاء خرساء فی تابوت من نار، یخرج دماغ رأسها من منخرها، وبدنها متقطّع من الجذام والبرص.
ورأیت امرأة معلّقة برجلیها، تنور من نار.
ورأیت امرأة تقطّع لحم جسدها من مقدّمها ومؤخّرها بمقاریض من نار.
ورأیت امرأة تحرق وجهها ویداها، وهی تأکل أمعائها.
ورأیت امرأة رأسها رأس الخنزیر وبدنها بدن الحمار وعلیها ألف ألف لون من العذاب.
ورأیت امرأة على صورة الکلب، والنّار تدخل فی دبرها وتخرج من فیها والملائکة یضربون رأسها وبدنها بمقامع من نار.
فقالت فاطمة(علیها السلام): حبیبی وقرّة عینی، أخبرنی ما کان عملهنّ وسیرتهنّ حتّى وضع اللّه علیهنّ هذا العذاب؟
فقال: یا بنیّتی،أمّا المعلّقة بشعرها، فإنّها کانت لا تغطّی شعرها من الرجال.
وأمّا المعلّقة بلسانها، فإنّها کانت تؤذی زوجها.
وأمّا المعلّقة بثدییها، فإنّها تمتنع من فراش زوجها.
وأمّا المعلّقة برجلیها، فإنّها کانت تخرج من بیتها بغیر إذن زوجها.
وأمّا التی تأکل لحم جسدها، فإنّها تزیّن بدنها للنّاس.
وأمّا التی شُدَّ یداها إلى رجلیها وسُلِّط علیها الحیّات والعقارب، فإنّها کانت قذرة الوضوء قذرة الثیاب، وکانت لا تغتسل من الجنابة والحیض ولا تنتظف وکانت تستهین بالصلاة.
وأمّا الصمّاء العمیاء الخرساء، فإنّها کانت تلد من الزنا فتعلّقه فی عنق زوجها.
وأمّا التی تقرض لحمها بالمقاریض، فإنّها کانت تعرض نفسها على الرجال.
وأمّا التی کانت تحرق وجهها وبدنها وتأکل أمعائها، فإنّها کانت قوّادة.
وأمّا التی کان رأسها رأس الخنزیر وبدنها بدن الحمار، فإنّها کانت نمّامة کذّابة.
وأمّا التی کانت على صورة الکلب والنّار تدخل فی دبرها وتخرج من فیها، فإنّها کانت قینة نوّاحة حاسدة.
ثمّ قال (علیه السلام): ویل لامرأة أغضبت زوجها وطوبى لامرأة رضی عنها زوجها(1)؛
عبدالعظیم حسنى از حضرت رضا و او از پدران گرامى‏اش از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل مى‏کند که فرمود: من و فاطمه بر حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) داخل شدیم، و او را، در حالى که سخت مى‏گریست، مشاهده کردیم، گفتم: پدر و مادرم فداى تو باد! علت گریه شما چیست ؟
فرمود: یا على ، شبى که مرا به آسمان بردند، عده‏اى از زنان امّت خود را دیدم، در حالى که به عذاب سختى گرفتار بودند. از این گرفتارى -که از براى آنها بود بسیار ناراحت شدم و لذا از دیدن این منظره و شدّت عذابشان به گریه افتادم.
حضرت فرمود: زنى را دیدم که از موهاى خود آویزان بود و مغز سرش مى‏جوشید.
دیگرى را دیدم که از زبان معلّق شده و آب داغ بر حلق او مى‏ریختند.
یکى را دیدم که از پستان آویزان گردیده است.
زنى را دیدم که از گوشت بدن خود مى‏خورد، در حالى که آتش در زیر او شعله مى‏کشید.
زنى را دیدم که پاهاى خود را بر دست خویش محکم فشرده و مار و عقرب بر او مسلّط شده بودند.
دیگرى را مشاهده کردم، در حالى که گنگ و کر و لال بود و در میان تابوتى از آتش قرار داشت و مغز سرش از دو سوراخ بینى او بیرون مى‏ریخت و بدن او از جذام و برص از هم پاشیده بود.
فرمود: زنى را دیدم که از پا به تنورى از آتش معلّق شده بود.
دیگرى را مشاهده کردم که گوشت بدنش را از جلو و عقب با مقراضها مى‏بریدند.
زنى را دیدم که صورت و دستهاى او مى‏سوخت و وى امعاى خود را مى‏خورد.
دیگرى را دیدم که سرش مانند سر خوک و بدنش مانند بدن الاغ و او را هزاران نوع عذاب فرا گرفته بود.
زنى را به هیئت سگ دیدم، در حالى که آتش در اسافل اعضاى وى مى‏رفت و از دهان او بیرون مى‏شد و فرشتگان با عمود به سر و بدن او مى‏زدند.
حضرت زهرا(علیه السلام) عرض کرد: اى پدر بزرگوار، بفرمایید کارهاى آنان در دنیا چه بوده که خداوند این عذابها را بر آنها مقرّر ساخته است ؟
حضرت فرمود: اى دختر من، آن زنى که از موها آویزان بود، براى این بود که وى سر خود را از نامحرمان نمى‏پوشید و موهاى خود را پنهان نمى‏ساخت.
زنى که از زبان معلّق بود، به خاطر این بود که وى از تمکین و فراش شوهرش خوددارى مى‏کرد.
زنى که از پا آویزان گردیده، براى این بود که بدون اذن شوهرش از خانه خارج مى‏شد.
اما زنى که از گوشت بدن خود مى‏خورد، او از این جهت معذّب بود که خود را آرایش مى‏داد و در انظار مردم جلوه مى‏کرد.
زنى که پاهاى او را به دستش چسبانیده و مار و عقرب بر او مسلّط کرده بودند، بود به خاطر این بود که از کثافت و آلودگیها خود را تمیز نمى‏کرد و لباسهاى خویش را چرکین نگاه مى‏داشت، و از جنابت و حیض غسل نمى‏کرد و به نظافت و پاکیزگى اهمیت نمى‏داد و نماز را سبک مى‏داشت.
زنى که گنگ و کر و کور بود، از این جهت بود که فرزندانى را از زنا مى‏زایید و به شوهرش نسبت مى‏داد.
زنى که گوشتهاى بدنش با قیچى بریده مى‏شد، از این جهت بود که او خود را در معرض خواهشهاى مردان مى‏گذاشت.
اما زنى که صورت و بدنش مى‏سوخت و روده‏هاى خود را مى‏خورد، براى این بود که وى زنها و مردها را هم مربوط مى‏ساخت تا کارهاى زشت و فحشا انجام دهند.
زنى که سرش مانند سر خوک و بدنش مانند بدن الاغ بود، علتش این بود که سخن چینى و نمّامى مى‏کرد.
زنى که صورتش مانند سگ بود و آتش در اسافل او داخل مى‏شد و از دهانش بیرون مى‏رفت، از این جهت بود که وى زنى آوازه‏خوان و حسود بود.
پس از آن حضرت فرمود: واى بر زنى که شوهرش را به خشم آورد، و خوشبخت آن زنى که زوج او از وى خوشنود باشد!
در بررسى این روایت، به طرح دو پرسش اساسى مى‏پردازیم که یکى به صحت انتساب و صدور برمى‏گردد و دیگرى به محتوا و متن، و البته نمى‏توان توقع داشت پاسخ کنونى، جواب نهایى تلقى گردد، بلکه هدفْ طرح مسأله و زمینه‏سازى جهت پژوهشهاى عمیق‏ترى است.

پرسش نخست

آیا بر پایه قواعد ارزیابى سند بر مشربها و مسلکهاى مختلف، راهى براى تصحیح این خبر وجود دارد؟
ذکر چند نکته مى ‏تواند در پاسخ مفید افتد:
1. این روایت در کتب قدما تنها در عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، اثر شیخ صدوق (305- 381ق) نقل شده است. پس از آن تا قرن یازدهم در دیگر آثار حدیثى ذکرى از آن در میان نیست و در این قرن در کتب وسائل الشیعة(2) شیخ حر عاملى(1033 - 1104ق) و بحارالأنوار(3) علامه مجلسى(1037- 1110ق) و نورالثقلین‏(4) حویزى (م‏1112ق) از عیون اخبار الرضا نقل شده است؛ چنان‏که در آثار حدیثى اهل سنت نیز نقل نشده است.
قابل ذکر است که فرازهاى دیگر حدیث معراج در کتب قدما چون المحاسن‏(5) برقى(م‏274ق)، قرب الإسناد(6) حمیرى(م‏4ق)، الکافى‏(7) کلینى(م‏329ق)، دعائم الاسلام‏(8) قاضى نعمان (م 363ق) و آثار متعدد شیخ صدوق چون من لایحضره الفقیه،(9) علل الشرائع،(10) الامالى،(11) التوحید،(12) کمال الدین و تمام النعمة(13) و معانى الاخبار(14) نقل شده است.
بر این اساس، این حدیثْ قرینه کثرت نقل را در کتب قدما با خود ندارد، با اینکه فرازهاى دیگر به کثرت نقل شده است.
2. از جهت سندى در سلسله راویان آن سهل بن زیاد آدمى قرار دارد که نه تنها توثیق نشده، بلکه برخى او را تضعیف کرده‏اند.
نجاشى درباره او گفته است:
سهل بن زیاد، ابو سعید ال‏آدمى الرازى کان ضعیفاً فى الحدیث، غیر معتمد فیه، و کان أحمد بن محمّد بن عیسى یشهد علیه بالغلو و الکذب و أخرجه من قم إلى الری.(15)
شیخ طوسى گوید:
سهل بن زیاد ال‏آدمى الرازى، یکنى أبا سعید، ضعیف.(16)
و نیز در استبصار در ذیل روایتى نوشته است:
و اما الخبر الاول، فراویه أبو سعید الأدمى و هو ضعیف جداً عند نقّاد الاخبار.(17)
و ابن غضایرى درباره‏اش گفته است:
سهل بن زیاد ابو سعید ال‏آدمى الرازى، کان ضعیفاً جداً فاسد الروایة و المذهب.(18)
و چنان‏که محققان دانش رجال گفته‏اند، توثیق شیخ طوسى در یک مورد از کتاب رجال سهوالقلمى از سوى او و یا ازدیادى از سوى نسخه‏پردازان است.(19)
و همینان گفته‏اند که تلاشهاى وحید بهبهانى در توثیق سهل ره به جایى نمى‏برد و این شواهد و قراین بسیار سُست است.(20)
همچنین محمّد بن ابى عبداللّه الکوفى در کتب رجال توثیق نشده است، گرچه تضعیفى نیز برایش مکتوب نیست.(21)
3. از سوى دیگر در حوزه مسائل معرفتى و اخبار از حقایق، خبر واحد صحیح‏السند نیز اعتبارى ندارد؛ چرا که این حوزه از مسائل تعبد بردار نیست.(22)
خلاصه آنکه راهى براى پى‏بردن به صدور و انتساب این حدیث در دست نیست.

پرسش دوم

در این حدیث، یازده نکته درباره رفتار زنان ذکر شده است. پنج مطلب به زنان اختصاص دارد: 1. حجاب، 2. بیرون رفتن از منزل، 3. امتناع از بستر همسر، 4. آرایش و خودآرایى، 5. عرضه خویش بر مردان.
و شش مطلب دیگر از رفتارهاى مشترک است؛ یعنى در رفتار مردان و زنان، یکسان دیده مى‏شود. آنها عبارت‏اند از: 1. زنا، 2. همسرآزارى، 3. پلیدى و پلشتى، 4. قوّادى، 5. سخن‏چینى و دروغگویى، 6. آواز خوانى و حسادت.
سؤال این است که چرا در این رفتارهاى مشترک، فقط زنان گنهکار منظور شده اند، با آنکه رسول خدا این سخنان را در برابر حضرت على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) بیان مى‏کرد، آیا این رفتارها از مردان سر نمى‏زند، آیا مى‏توان گفت این رفتارها در زنان بیشتر است؟ به سخن دیگر، چرا رسول خدا از مردانى که به چنین گناهانى آلوده شده و کیفر مى‏ دیدند، خبر نداد؟
گذشته از آنکه حرمت برخى از آن موارد پنجگانه به صورت مطلق در بحثهاى فقهى مورد تردید است.
خروج زنان از منزل ،بدون اذن شوهران در صورتى حرام است که با حقوق خاص شوهر مغایرت داشته باشد. از این‏رو، برخى از فقیهان، چون آیةاللّه خویى، خروج زن را در صورت عدم تنافى با حقوق خاص شوهر جایز مى ‏شمرد، ایشان در این زمینه مى‏ گوید:
زن نمى‏تواند بدون اجازه شوهر از خانه بیرون رود، در صورتى که بیرون رفتن با حق استمتاع منافى باشد؛ البته احتیاط مستحب آن است که مطلقاً بدون اجازه خارج نشود.(23)

روایت دوم

عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی، عن عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی، عن محمّد بن عمر بن یزید، عن حمّاد بن عثمان، عن عمر بن یزید قال: قال أبوعبداللّه(علیه السلام) جاءت امرأة من أهل البادیة إلى النبی(صلی الله علیه وآله) ومعها صبیان حاملة واحداً وآخر یمشی، فأعطاها النبی(صلی الله علیه وآله) قرصاً، ففلقته بینهما، فقال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): الحاملات الرحیمات لولا کثرة لعبهنّ، لدخلت مصلّیّاتهنّ الجنّة؛(24)
عمر بن یزید گوید: حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: زنى از بادیه نشینان خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) رسید، در حالى که دو کودک همراه داشت ؛ یکى از آن دو را بغل گرفته و دیگرى با او راه مى‏رفت. حضرت به آن زن قرص نانى مرحمت فرمود، زن قرص نان را بین آن دو کودک تقسیم کرد. پیغمبر فرمود: زنانى که کودکان خود را در بغل مى‏گیرند و به آنان مهر و محبّت مى‏ورزند، اگر کثرت لعب و لهو آنان نبود، اکثر نمازگزارانشان داخل بهشت مى‏شدند.
در منابع دیگر این حدیث با تغییراتى در مضمون نقل شده است.
محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیى، عن أحمد بن محمّد، عن علی بن الحکم، عن على بن أبی حمزة، عن أبی بصیر قال: سمت أبا عبداللّه (علیه السلام) یقول: خطب رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) النساء فقال: یا معشر النساء، تصدقن و لو من حلیکن و لو بشق تمرة، فإنّ أکثرکنّ حطب جهنم، إنّکنّ تکثرن اللعن و تکفرن العشرة، فقالت إمرأة: یا رسول اللّه، الیس نحن الأمهات الحاملات المرضعات، ألیس منّا البنات المقیمات و الإخوات المشفقات؟ فقال: حاملات والدات مرضعات رحیمات، لولا مایأتین إلى بعولتهن، ما دخلت مصلیة منهن النار؛(25)
ابو بصیر گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) زنان را مخاطب قرار داده و فرمود: اى گروه زنان، صدقه دهید گرچه از زیور خود یانیم خرمایى باشد؛ زیرا بیشتر شما هیزم دوزخ‏اید. شما بسیار لعن و نفرین بر زبان دارید و معاشرت را نادیده مى‏انگارید. زنى فرمود: اى رسول خدا، آیا ما مادران و شیردهنده کودکان نیستیم؟ آیا دختران همراه و خواهران مهربان از ما نیست؟ آن‏گاه فرمود: شما باردار، زاینده، شیردهنده و مهربانید؛ اگر رفتار(بد)تان با شوهران نبود، هیچ نمازگزارى از شما به آتش نمى‏افتاد.
در منابع اهل سنت این حدیث با تعبیراتى دیگر منقول است:
حدثنا عبداللّه، حدثنى ابى، حدثنا محمّد بن جعفر، حدثنا شعبه و حجاج، قال حدثنی شعبه عن منصور؛ قال سمعت سالماً، قال حجاج عن سالم بن ابى الجعد، قال ابن جعفر سمعت سالم بن ابى المجد، قال ذکرنى عن ابن امامة:
إنّ إمرأة أتت النبى(ص) تسأله و معهاصبیان لها، فأعطاها ثلاث تمرات، فاعطت کل واحد منهما تمرة، قال ثمّ إنّ أحد الصبیین بکى، قال فشقتها فاعطت کل واحد نصفاً .فقال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): حاملات والدات رحیمات بأولادهن لولا ما یصنعن بأزواجهن لدخل مصلیاتهن الجنة؛(26)
زنى نزد پیامبر آمد تا از ایشان سؤال کند و همراه او دو کودک بود. پیامبر به وى سه خرما داد. زن هم به هر یک خرمایى داد. آنگاه یکى از دو کودک گریه کرد. مادر خرماى سوم را دو نیمه کرد و به هر یک داد. آن‏گاه رسول خدا فرمود: مادرانى که کودکان را حمل مى‏کنند و به آنان مهر مى‏ورزند، اگر نبود آنچه که با شوهران رفتار مى‏کنند، نمازگزاران آنها وارد بهشت مى‏شدند.
با تفاوتى اندک در سند و متن در جاى دیگر مسند احمد نیز نقل شده است.(27)
همین مضمون با سندى متفاوت در سنن ابن ماجه نیز منقول است؛(28) چنان‏که پاره‏اى از کتابهاى دیگر حدیثى اهل سنت نیز آن را درج کرده‏اند.(29)
درباره این حدیث نیز مانند حدیث سابق دو بحث مطرح است:

یک. ارزیابى صدور

حدیث علل الشرائع به جهت عدم توثیق محمّد بن عمر بن یزید(30) اعتبار رجالى به معناى مشهور را ندارد و حدیث کافى به جهت وجود على بن ابى حمزه ضعیف است.(31) علامه مجلسى نیز بدان تصریح دارد و فرموده است:
ضعیف على المشهور.(32)
روایت ابن ماجه را شارحان این کتاب، ضعیف توصیف کرده‏اند.(33)
همچنین این روایت نیز مانند حدیث گذشته قرینه کثرت نقل در کتب متقدم را با خود به همراه ندارد، گرچه قدرى از آن بلند پایه‏تر است. از آنجا که این حدیث نیز مربوط به مضامین غیر فقهى است، همان قاعده اینجا نیز سریان دارد.

دو. ارزیابى محتوایى

در روایت حضرت عبدالعظیم، کثرت لعب و لهو به عنوان مانع بهشت یاد شده و در دو نقل دیگر، رفتار زنان با شوهرانْ مانع شمرده شده است. مفهوم حدیث، چنان است که به جهت کثرت لهو یا رفتار نامناسب با شوهران، اکثر نماز گزاران زنان از بهشت محروم‏اند و یا اینکه اهل آتش‏اند. البته بدین مضمون روایتهایى دیگر نیز نقل شده است؛(34) ولى این مضمون با دسته‏هاى دیگر از روایات ناسازگارى دارد که به اجمال بدان اشاره مى‏شود:
الف. روایاتى که اکثر بهشتیان را زنان معرفى مى ‏کند، یا اکثر بهشتیان را از مستضعفان زنان مى ‏داند. البته معارضه قسم دوم، چندان چشمگیر نیست.
1. و روى الفضیل عن أبی عبداللّه(علیه السلام) قال: قلت: له شى‏ء یقوله الناس إنّ أکثر أهل النار یوم القیامة النساء قال: و أنّى ذلک، و قد یتزوج الرجل فی الاخرة ألفاً من نساء الدنیا فی قصر من درة واحدة؛(35)
فضیل گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: مردم مى‏گویند بیشتر دوزخیان در قیامت زنان‏اند؟ فرمود: چگونه، با اینکه در آخرت یک مرد با هزار زن دنیایى ازدواج مى‏کند و در کاخى که از دُرّه بنا شده زندگى مى‏کنند.
2.و باسناده (الصدوق) عن عمار الساباطى، عن ابى عبداللّه(علیه السلام) قال: أکثر أهل الجنة من المستضعفین النساء، علم اللّه ضعفهن فرحمهن؛(36)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: بیشتر بهشتیان از مستضعفان زنان‏اند. خداوند ضعف و ناتوانى‏شان را دید و آنان را مورد رحمت قرار داد.
ب. احادیثى که دلالت دارد بهشت زیر پاى زنان یا مادران است، یا بوسیدن میان چشمان مادر، آدمى را بهشتى مى ‏کند:
1. حدثنا أبو یوسف محمّد بن احمد الرقى، حدثنا محمّد بن سلمة الحرانى، عن محمّد بن اسحاق، عن محمّد بن طلحة بن عبدالرحمن بن ابى بکر الصدیق، عن معاویة بن جاهمة السلمى قال أتیت رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فقلت: یا رسول اللّه، إنّى کنت أردت الجهاد معک ابتغى بذلک وجه اللّه والدار الاخرة قال: ویحک أحیة أمک؟ قلت نعم یا رسول اللّه. قال فارجع إلیها فبرها. ثم أتیته من أمامه فقلت: یا رسول‏اللّه، إنّى کنت أردت الجهاد معک ابتغى بذلک وجه اللّه و الدار الاخرة. قال: ویحک أحیة أمّک؟ قلت: نعم یا رسول اللّه، قال: ویحک ألزم رجلها فثم الجنة؛(37)
معاویة بن جاهمة گوید: خدمت پیامبر(ص) رسیدم و گفتم: مى‏خواهم با شما در راه خدا و زندگى آخرت جهاد کنم. فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفتم: بلى. فرمود: برگرد و به او نیکى کن. از مقابل حضرت آمدم و گفتم: اى رسول خدا، مى‏خواهم با شما در راه خدا و براى زندگى آخرت در جهاد شرکت کنم. فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفتم: بلى. فرمود: پاهاى مادرت را بچسب که بهشت همان جاست.
2. إنّ الجنة تحت رجل المرأة؛(38)
بهشت زیر پاى زن است.
3.عن انس عن النبى(ص): الجنة تحت أقدام الأمهات؛(39)
پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: بهشت زیر پاهاى مادران است.
4. عن فاطمة عن النبى(صلی الله علیه وآله): ألزم رجلها فإنّ الجنة تحت أقدامها؛(40)
پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: ملازم مادر باش، که بهشت زیر پاهاى اوست.
5. عن سعید بن المسیب قال: قال عمر: کنّا مع رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) على جبل فأشرفنا على واد، فرایت شاباً یرعى غنماً له اعجبنى شبابه. فقلت: یا رسول اللّه(صلی الله علیه وآله)، و أى شباب لو کان شبابه فى سبیل اللّه! فقال النبى(صلی الله علیه وآله): یا عمر، فلعله فى بعض سبیل اللّه و انت لا تعلم. ثم دعاه النبى(صلی الله علیه وآله) فقال: یا شاب، هل لک من تعول؟ قال: نعم. قال: من؟ قال: أمى. فقال النبى(صلی الله علیه وآله): ألزمها، فإنّ عند رجلیها الجنة؛(41)
عمر گوید: یا پیامبر بر بلنداى کوهى بودیم که مشرف بر سرزمینى بود. جوانى را دیدم که چوپانى مى‏کند. از جوانى‏اش خوشم آمد. گفتم: اى رسول خدا، چه جوانى! کاش جوانى‏اش در راه خدا بود. پیامبر فرمود: شاید در راه خداست و تو نمى‏دانى. پیامبر جوان را فراخواند و فرمود: اى جوان، آیا عایله دارى؟ گفت: بلى. فرمود: چه کسى؟ گفت: مادرم. فرمود: ملازم او باش، که بهشت پیش پاهاى اوست.
6. حدثنا بکر بن محمّد الصیرفى بمرو، حدثنا ابو قلایة و حدثنا على بن حمشاذ العدل، حدثنا الحسن بن سهل المجوز، حدثنا ابو عاصم عن أبن جریح، حدثنى محمّد بن طلحة بن عبدالرحمن، عن أبیه، عن معاویة بن جاهمه، أن جاهمة أتى النبى(صلی الله علیه وآله) فقال: یا رسول اللّه، إنّى أردت أن أغزو و جئت استشیرک. فقال: أک والدة؟ قال: نعم. قال: اذهب فالزمها، فإنّ الجنة عند رجلیها؛(42)
جاهمة نزد رسول خدا آمد و گفت: مى‏خواهم همراه شما در جنگ شرکت کنم و براى مشورت نزد شما آمدم. پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: آیا مادر دارى؟ گفت: بلى. فرمود: برو و ملازم او باش، که بهشت پیش پاهاى اوست.
7. الجنة بناؤها اقدام الامهات؛(43)
زیر بناى بهشت، گامهاى مادران است.
8.عن ابن عباس، عن النبى(صلی الله علیه وآله): من قبل بین عینى أمّه کان له ستراً من النار؛(44)
پیامبر فرمود: هر که میان چشمان مادرش را ببوسد، این بوسه پرده‏اى در برابر آتش خواهد بود.
ج. روایاتى که محبت و علاقه مندى به زنان را نشانه دیندارى مى‏ داند:
1. محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیى العطار، عن عبداللّه بن محمّد، عن على بن الحکم، عن ابان بن عثمان، عن عمر، عن یزید، عن أبى عبداللّه(علیه السلام) قال: ما أظن رجلاً یزداد فى الایمان خیراً إلاّ ازداد حباً للنساء؛(45)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: گمان نمى‏کنم مردى ایمانش افزایش یابد و علاقه‏اش به زنان افزون نشود.
2) عن على بن ابراهیم، عن ابیه عن صالح بن السندى، عن جعفر بن بشیر، عن أبان، عن عمر بن یزید، عن أبى عبداللّه(علیه السلام) قال: ما أظن رجلاً یزداد فى الایمان خیراً إلاّ أزداد حباً للنساء؛(46)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: گمان نمى‏کنم افزایشى در ولایت مردى حاصل شود و علاقه‏اش به زنان افزایش نیابد.
3. عن على بن ابراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن ابن أبى عمیر، عن اسحاق بن عمار، عن أبى عبداللّه(علیه السلام) قال: من أخلاق الأنبیاء حب النساء؛(47)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: خلق و خوى پیامبران، علاقه به زنان است.
چگونه علاقه به جهنمیان نشانه ایمان و ولایت است؟ چگونه خوى پیامبران، محبت ورزیدن به اهل جهنم است؟
د. روایاتى که دلالت دارد نیکى به دختر و خواهر، سبب رفتن به بهشت است.
1. عن على بن ابراهیم، عن ابیه، عن ابن أبى عمیر، عن هشام بن الحکم، عن عمر بن یزید، عن أبى عبداللّه(علیه السلام) قال: قال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): من عال ثلاث بنات أو ثلاث بنات أو ثلاث اخوات، وجبت له الجنة، فقیل: یا رسول اللّه(صلی الله علیه وآله)، واثنتین؟ فقال: و اثنتین. فقیل: یا رسول اللّه(صلی الله علیه وآله)، و واحدة فقال: و واحدة؛(48)
رسول خدا فرمود: هر کس، سه دختر یا سه خواهر را اداره کند، بهشت برایش واجب است. گفته شد: اى رسول خدا، دو تا چطور؟ فرمود: و دو تا. گفته شد: اى رسول خدا، یکى چطور؟ فرمود: و یکى.
2. حدّثنا أحمد بن محمّد، حدثنا عبداللّه بن المبارک، حدثنا ابن عیینه، عن سهیل بن ابى صالح، عن أیوب بن بشیر، عن سعید الأعشى، عن أبى سعید الخدرى قال: قال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): من کانت له ثلاث إخوات أو ابنتان أو اختان، فاحسن صحبتهن و اتقى اللّه فیهن فله الجنة؛(49)
رسول خدا فرمود: هرکه سه خواهر یا دو دختر یا دو خواهر داشته باشد و با آنان نیک رفتار کند و با خداترسى با آنان معاشرت کند، بهشت ارزانى اوست.
چگونه خدمت به جنسى که اکثر آنان جهنمى‏اند، بهشت را واجب مى‏سازد؟
ه. روایاتى که دلالت دارد زنان با حمل و وضع حمل و شیردادن ثوابِ غیر قابل شمارش کسب مى ‏کنند:
1. محمّد بن على بن الحسین فى الأمالى، عن محمّد بن الحسن، عن الصفار، عن محمّد بن الحسین بن أبى الخطاب، عن الحکم بن سکین، عن أبى خالد الکعبى، عن أبى عبداللّه(علیه السلام) إنّ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) قال: أیّما امرأة دفعت من بیت زوجها شیئاً من موضوع إلى موضوع ترید به صلاحاً نظر اللّه إلیها و من نظر اللّه إلیها لم یعذبه. فقالت أم سلمة یا رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): ذهب الرجال بکل خیر فأى شى‏ء للنساء المساکین؟ فقال(علیه السلام): بلى، إذا حملت المرأة، کانت بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فى سبیل‏اللّه، فاذا وضعت، کان لها من الأجر ما لایدرى أحد ما هو لعظمه. فإذا ارضعت، کان لها بکل مصة کعدل عتق محرر من ولد اسماعیل. فإذا افرغت من رضاعه، ضرب ملک کریم على جنبها و قال: استأنفى العمل فقد غفرلک؛(50)
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: هر زنى که در خانه شوهر وسیله‏اى را از جایى به جایى بگذارد و قصد خیر داشته باشد، خدا به او توجه کند و هرکه مورد نظر خداوند باشد، او را عذاب نمى‏کند. ام سلمه گفت: اى رسول خدا، مردان همه خوبیها را از آن خود ساختند. زنان بیچاره چه دارند؟ فرمود: وقتى زنى باردار شد، مانند روزه‏دارى است که به شب زنده‏دارى مشغول است و در راه خدا با جان و مال جهاد مى‏کند. هنگامى که وضع حمل کرد، چنان پاداشى دارد که هیچ کس نداند. هنگامى که بچه شیر مى‏دهد، در برابر هر مک زدن، ثواب آزاد کرده برده‏اى از فرزندان اسماعیل را دارد و وقتى شیر دادن تمام شد، فرشته گوید: گذشته‏ات بخشوده شد؛ از نو شروع کن.
2. فى حدیث الحولاء العطارة بالسند المتقدم فى أبواب المقدمات قال: قال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله):... یا حولاء، والذى بعثنى بالحق نبیاً و رسولاً و مبشراً و نذیراً ما من امرأة تحمل من زوجها ولداً إلاّ کانت فى ظلّاللّه -عزوجل حتى یصیبها طلق، یکون لها بکل طلقة عتق رقبة مؤمنة، فإذا وضعت حملها و أخذت فى رضاعه، فما یمصّ الولد مصة من لبن أمّه، إلاّ کان بین یدیها نوراً ساطعاً یوم القیامة،یعجب من رآها من الأولین و ال‏آخرین، و کتبت صائمة قائمة و إنْ کانت غیر مفطرة، کتب لها صیام الدهر کله و قیامه. فإذا فطمت ولدها، قال الحق -جل ذکره: یا ایتها المرأة، قد غفرت لک ما تقدم من الذنوب فاستأ نفى العمل؛(51)
رسول خدا فرمود: اى حولاء، سوگند به آنکه مرا به پیامبرى برانگیخت، هر زنى که از شوهرش باردار شود، در سایه خدا زندگى مى‏کند، تا هنگام درد زایمان، هر دردى ثواب آزاد کردن یک بنده مؤمن را دارد. وقتى فارغ شد و شیر دادن را شروع کرد، هرگاه کودک مک زند، روز قیامت پیش روى آن زن، نورى درخشد که هر بیننده‏اى را به عجب وادارد. و او روزه‏دارِ شب زنده‏دار محسوب شود. اگر در این حال روزه بدارد، ثواب روزه و عبادت تمام روزگار برایش ثبت شود. وقتى کودک را از شیر گرفت خداوند فرماید: اى زن، گناه گذشته‏ات را بخشیدم؛ از نو آغاز کن.
3. و عن سعید بن جبیر عن ابن عمر احسبه رفعه، عن النبى(صلی الله علیه وآله): المرأة فى حملها إلى وضعها إلى فصالها کالمرابط فى سبیل اللّه و إن ماتت فیما بین ذلک، فإنّها اجر شهید؛(52)
رسول خدا فرمود: زن از هنگام باردارى تا هنگام از شیر گرفتن کودک، مانند رزمنده در راه خداست و اگر در این مدت جان دهد، پاداش شهید دارد.
4. المرأة إذا حملت کان لها أجر الصائم القائم المخبت المجاهد فى سبیل اللّه، و إذا ضربها الطلق فلاتدرى الخلائق ما لها من الأجر فاذا وضعت کان لها بکل مصة أو رضعة أجر نفس تحییها، فاذا فطمت، ضرب الملک على منکبیها و قال استأنفى العمل؛(53)
زن وقتى حامله شد، ثواب روزه‏دار عابد -که در راه خدا جهاد مى‏کند خواهد داشت. و هنگامى که درد زایمان گرفت، موجودات نمى‏دانند او چه پاداشى دارد. وقتى فارغ شد، هر شیر دادن یا مک زدن به سان زنده کردن یک جان ارزش دارد. وقتى کودک را از شیر گرفت، فرشته‏اى به کتفش زند و گوید: عمل را از سرگیر.
غالب زنان، این مراحل را احراز مى‏کنند و بدین جهت، بهشتى خواهند بود. بسیار مستبعداست که گفته شود پس از کسب این مقام، چنان بدى بر آنان غلبه دارد که مجدداً خود را جهنمى مى‏سازند. بر این اساس، این دسته از احادیث نیز با روایات ذکر شده، معارضه خواهد داشت.

پی نوشت:

1. عیون أخبار الرضا (علیه السلام) ، ج‏1، ص‏13 ؛ بحارالأنوار، ج 8، ص‏309.
2. ج 20، ص 213، ح 25457(چاپ آل‏الیت).
3. ج 8، ص 309، ح 75 و ج 18، ص 351، ح 62و ج 75، ص ت‏264، ح 7 و ج 79، ص 114، ح 3 و ج 81، ص 90، ح 11 و ج 82، ص 76، ح 9 و ج 103، ص 245، ح 24.
4. ج 3، ص 120، ح 27.
5. ج 1، ص 56.
6. ص 101.
7. ج 1، ص 98 و ج 2، ص 46 و ج 3، ص 302 و ج 8، ص 279.
8. ج 1، ص 100.
9. ج 1، ص 309 و ج 2، ص 199 و ج 3، ص 463.
10. ج 1، ص 131 و ج 2، ص 433 و 572 و 601.
11. ص 213 و 249 و 435 و 566 و 496.
12. ص 108.
13. ص 252.
14. ص 42.
15. الفهرست، ص 142.
16. حاشیه خلاصة الأقوال، ص 357.
17. خلاصة الأقوال، ص 357.
18. رجال النجاشى، ص 185.
19. معجم الرجال الحدیث، ج 8، ص ت‏340
20. همان، ص 339 - 340.
21. همان، ج 14، ص 267 - 273.
22. پیش از این در مقاله‏اى دیگر در همین فصلنامه، ش 4، ص 83 - 87 به این موضوع پرداخته شده است.
23. منهاج الصالحین، ج 2، ص 289 ؛ مستند عروة الوثقى، کتاب النکاح، ج 2، ص 362.
24. علل الشرائع، ج 2، ص 598 ؛ بحارالأنوار، ج 103، ص 227، ح 18.
25. الکافى، ج 5، ص 514، ح‏3؛ وسائل الشیعة(آل‏البیت)، ج‏20، ص‏175.
26. مسند احمد، ج 5، ص 252 - 253.
27. ج 5، ص 257.
28. ج 1، ص 468، ح 2013.
29. المستدرک، ج 4، ص 173 - 174 ؛ المصنف عبدالرزاق، ج 11، ص 303، ح 20602 ؛ المعجم الصغیر، ج 2، ص 47، ح 899 ؛ المعجم الاوسط، ج 7، ص 179 ؛ المعجم الکبیر، ج 8، ص 252 ؛ الجامع الصغیر، ج 1، ص 566 ؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 566، ح 3661 ؛ کنزالعمال، ج 16، ص 407، ح 45133.
30. معجم الرجال الحدیث، ج 17، ص 69.
31. همان، ج 11، ص 225.
32. مرآت العقول، ج 20، ص 328.
33. ضعیف سنن ابن‏ماجه، ص 154، ش 438 ؛ اهداء الدیباج، ج 2، ص 661.
34. ر.ک: شخصیت و حقوق زن در اسلام، ص 146 -152.
35. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 468، ح 4627.
36. وسائل الشیعة، ج 14، ص ت‏119، ح 4 ؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 468 ؛ مکارم الاخلاق، ص 235.
37. سنن ابن ماجه، ج 2، ص 929 - 930 ؛ ب 12، ح 2781؛ کنز العمال، ج 16، ص 462، ش 45444 ؛ میزان الحکمة، ج 10، ص 713.
38. الطبقات الکبرى، ج 4، ص 274.
39. کنز العمال، ج 16، ص 461، ش 45439.
40. همان، ص 462، ش 45443.
41. همان، ج 4، ص 6 - 7، ش 11760.
42. میزان الحکمة، ج 10، ص 713، ش 22398 ؛ المستدرک، ج 4، ص 151 ؛ مسند احمد، ج 3، ص 429.
43. موسوعة اطراف الحدیث النبوى، ج 4، ص ت‏513.
44. همان، ج 8، ص 452 ؛ کنز العمال، ج 16، ص 462، ش 45442.
45. وسائل الشیعة، ج 14، ص 11.
46. همان، ج 14، ص 9، ح 1.
47. الکافى، ج 5، ص 2 ؛ وسائل الشیعة، ج 14، ص 9، ح 2 ؛ بحارالأنوار، ج 100، ص 218 و 228.
48. وسائل الشیعة، ج 15، ص 100، ح 3 و نیز احادیث 5، 6، 7 بر همین مطلب دلالت دارد.
49. سنن الترمذى، ج 3، ص 213، ح 1977 ؛ کنز العمال، ج 16، ص 448، ش 45369.
50. وسائل الشیعة، ج 15، ص 172، ح 1.
51. همان، ص 155، ح 1.
52. کنز العمال، ج 16، ص 411، ش 45159 ؛ مجمع الزوائد، ج 4، ص 35.
53. همان، ش 45160.

منبع: فصلنامه علوم حدیث/

نویسنده: مهدى مهریزى